De
Noord /
Zuidlijn in
Amsterdam:
een openbaar
museum

Noord-Zuidlijn
Benthem en Crouwel

Naar referenties en case-studies

In de jaren negentig werd gestart met de plannen voor een nieuwe metrolijn in Amsterdam. Een complexe opgave in een dichtbevolkte hoofdstad. Sinds de zomer van 2018 rijdt de metro echter. Langs acht stations, waaronder het al bestaande Centraal Station. Dwars door de stad en de uiterste gebieden en regio met elkaar verbindend in 15 minuten. De lijn is 9,7 kilometer lang waarvan 7,1 kilometer door het centrum ondergronds gaat.

Een waar meesterwerk. Niet alleen qua techniek, aanpak en materialen, maar zeker ook door de kunst. Elk station kreeg een eigen identiteit door de plaatsing van kunstwerken die speciaal voor deze plekken zijn ontworpen. De poorten van Lukács en Broersen in station Noorderpark, de 100.000 tulpenblaadjes van Tee in Centraal Station, de archeologische vondsten onder het Rokin van Dewar & Gicquel en het filmische kunstwerk van Van der Kaap in station Europaplein... Ze maken elk station uniek en nodigen uit om ondergronds een museale tocht te maken en alle acht kunstwerken te bekijken en te bewonderen. Geheid dat de meeste stations tot de verbeelding zullen spreken. Station Noord doet dat in ieder geval met het kunstwerk Flyways van Harmen Liemburg.

Tekst Eliane Mans
Fotografie Sem Shayne / Gregor Ramaekers / Harmen Liemburg
Notes-Noord-Zuidlijn-07.jpg

Harmen Liemburg
Kunstenaar en cartograaf
Notes-Noord-Zuidlijn-09.jpg

Architectuur en kunst ter oriëntatie

Benthem Crouwel Architects stond garant voor de ontwerpen van zeven stations van de Noord/Zuidlijn. Joost Vos, architect: “Onze visie op dit project was dat reizigers zo snel mogelijk verbinding moeten kunnen maken tussen perron en stad. Mensen houden niet van ondergrondse ruimtes. Het maakt ze onzeker en dat heeft sterk te maken met oriëntatie en veiligheid. Oriëntatie op daglicht is dus erg belangrijk en daarom hebben we dat diep in de stations laten doordringen, ondersteund door kunstlicht. Bij de uitgangen op de perrons schijnt koeler licht dat mensen met daglicht associëren. Op de perrons zelf is warm licht aangebracht. Door sterk in te zetten op dag- en kunstlicht, maar ook door overal dezelfde vormen, routes, glas en keramische materialen te laten terugkomen, werkten we aan herkenbaarheid in de stations. Daar dragen ook de acht kunstwerken aan bij. Bij de Noord/Zuidlijn is kunst echt op een goede manier geïntegreerd in de architectuur. Een ware verrijking.”

Elk station een verrassing

Harmen Liemburg, kunstenaar en cartograaf van oorsprong, herinnert zich nog goed toen hij werd gebeld door Véronique Baar van QKunst. Zij vroeg hem mee te werken aan een schetspresentatie voor het kunstwerk voor station Noord. Het thema stond al vast; het werk moest net als de metrolijn zelf de natuurlijke infrastructuur van de stad volgen en een verbinding maken tussen het station en haar omgeving. Liemburg: “Véronique was dé schakel tussen onder andere de kunstenaars, de dienst Metro en Tram en de ingestelde Adviescommissie. De schetspresentaties die wij als kunstenaars maakten, werden tijdens een pop-up tentoonstelling aan hen en aan de bevolking van Amsterdam gepresenteerd.”

Véronique Baar: “Al vanaf de eerste tekeningen voor de metro was duidelijk dat kunst op een monumentale en grootschalige wijze zou worden geïntegreerd in de architectuur. Variatie, inspelend op een divers en gemêleerd publiek van reizigers, was wenselijk. We wilden bovendien het perspectief op de stad Amsterdam, maar ook hoe Amsterdam zich verhoudt tot de wereld laten terugkomen in de ontwerpen. Zonder overigens de kunstenaars een te dwingende opdracht te geven. Er waren immers ook al technische en architectonische kaders waar ze rekening mee moesten houden. De onafhankelijke Adviescommissie kwam op cruciale momenten bijeen. Bijvoorbeeld om de keuze voor kunstenaars en kunstwerken te beoordelen en om de inhoudelijke argumenten van het publiek te wegen.” Liemburg: “Ik was aangenaam verrast toen ik hoorde dat ik gekozen was. Mijn werkwijze, gevonden beeldmateriaal omzetten naar grafiek, sprak blijkbaar aan.”


Een van de perrons van Station Noord in Amsterdam.
Notes-Noord-Zuidlijn-13.jpg
Notes-Noord-Zuidlijn-14.jpg

Parallel reizigers en trekvogels

Het werk van Liemburg doet denken aan een stripverhaal. Maar dan over natuur. Liemburg: “De architectuur en routing in een station zijn zeer bepalend; het bepaalt hoe mensen zich voelen in een ruimte. Kunst is daar als een kers bovenop. Het moet mensen prikkelen. Voor dit project vond ik het interessant om een parallel te trekken tussen de verschillende typen reizigers - van dagjesmensen en toeristen tot forenzen - en de vogelwereld. In de natuurgebieden direct grenzend aan Amsterdam Noord heb je een volkstuinenstrook, eindeloze weilanden met sloten, natuurgebieden, afgekalfde hoogveengebieden en waterkanten met rietkragen. Hier zijn veel vogels te vinden en voor mij dus ook volop inspiratie. Ik heb me verdiept in die gebieden, welke (trek)vogels er in welke seizoenen voorkomen en hoe zij foerageren. Wat me fascineert, is hoe vogels met in onze ogen beperkte vermogens enorme afstanden kunnen overbruggen naar Afrika om vervolgens weer hun weg terug te vinden om te paren en broeden. Ik heb respect voor hun door instinct gedreven reizen en dat heb ik dan ook laten terugkomen in mijn werk. Ik laat hun oriëntatie op de sterrenhemel en het landschap zien om vervolgens weer in te zoomen op de vogels zelf, zoals gierzwaluwen, grauwe ganzen en grutto’s. Het kunstwerk is een constante wisseling van perspectief. Een gelaagdheid in het ontwerp die ook nodig was om het hele verhaal te vertellen en het voor de reiziger interessant te maken.”


Het kunstwerk is met grote precisie in de Core Collection Quartz-tegels gesneden.

Noord/Zuidlijn in cijfers

  • Per dag reizen zo’n 120.000 mensen met de Noord/Zuidlijn (lijn 52).
  • Lijn 52 rijdt maximaal 70 km per uur.
  • De totale kosten waren 3,1 miljard; zo’n € 3.500 per Amsterdammer.
  • Er zijn ruim 700.000 objecten gevonden door archeologen, waarvan 10.000 zijn tentoongesteld.
  • Flyways van Harmen Liemburg is 130 meter lang en 13 meter breed; er zijn zo’n 6.700 tegels gelegd.
  • Core Collection Quartz tegels: 30 x 60 centimeters.
  • In totaal is in alle stations ongeveer 40.000 vierkante meter tegels gelegd. Dat zijn zo’n 200.000 tegels.

Trial and error

Liemburg: “Je kunt het geheel van het beeldverhaal niet overzien. Je ziet alleen dat waar je staat en kunt iedere keer weer nieuwe dingen ontdekken. Het was een uitdaging; de hoeveelheid details die ik namelijk kan aanbrengen in mijn werk, is proportioneel gekoppeld aan de techniek die ik gebruik. De beelden die ik had en scande, moest ik opnieuw tekenen, rekening houdend met de uiteindelijke uitvoeringstechniek van het aquajetten. Dat is het onder enorm hoge druk snijden van tegels met een dun straaltje water vermengd met superfijn zand. In het begin zat ik er nog wel eens naast qua schaalverhoudingen. Echter, door met alle betrokken partijen, zoals QKunst, Mosa en Mutsaerts, de verschillende proefopstellingen te evalueren, wist ik hoe ik de schaal moest veranderen om de voorstelling herkenbaar te maken. Om bovendien gevoel te krijgen bij de totale voorstelling, liet ik steeds weer een aantal vierkante meters op ware schaal uitprinten. Door er letterlijk op te gaan staan, kregen we een beter idee van waar we het over hadden.”

Scroll doel: "movie" (edit mode)
Gespecialiseerde tegelzetters tijdens het definitieve legproces. Tijdsverloop van het leggen van het kunstwerk op de vloer.
Notes-Noord-Zuidlijn-16.jpg
NoordZuidlijn-Amsterdam-08.jpg
NoordZuidlijn-Amsterdam-09.jpg
NoordZuidlijn-Amsterdam-13.jpg

Architectuur moet dienen

Al in een eerder stadium waren de keramische tegels uit de Core Collection Quartz serie van Mosa, naast de testen met aquajetten voor het kunstwerk van Liemburg, al getest op functionaliteit. Loopveiligheid, high traffic gebruik, reinigbaarheid en duurzaamheid waren naast de verschijningsvorm met betrekking tot de lichtreflectie, structuur, kleur en dus warmte specifieke eisen van de opdrachtgevers en architecten. De Core Collection Quartz serie - waarmee zeven stationsvloeren zijn betegeld - moest op basis van deze eisen evolueren. Architect Vos: “We zijn terughoudend te werk gegaan; architectuur moet in onze optiek dienen. Alles wat opvalt, leidt af van de reis. Dat geldt ook voor de materialen. Voor de wanden kozen we deels voor hard glazen elementen met structuur en deels voor keramische panelen. De plafonds zijn gemaakt van blank aluminium. Dat weerkaatst namelijk het hele gamma aan kleuren dat een mens kan waarnemen en beïnvloedt de lichtreflectie positief. Door een perforatie in het materiaal wordt bovendien de akoestiek verbeterd. Het maakt de ruimte af. Voor de vloeren overwogen we graniet, maar dat vonden we te kwetsbaar. Dus kozen we voor keramiek. De Core Collection Quartz serie bestaat uit keihard gebakken tegels. Donkerder van tint bij de ingangen waar het daglicht nog op valt en lichter van kleur op de perrons zelf.”

Notes-Noord-Zuidlijn-17.png
‘Al vanaf de eerste tekeningen voor de metro was duidelijk dat kunst op een monumentale en grootschalige wijze zou worden geïntegreerd in de architectuur.’
Véronique Baar

Custom design

Vos vervolgt: “Mosa maakte voor ons samples en proefvloeren van 20 tot 30 vierkante meter om de kleur én de lichtreflectie te beoordelen. We wilden geen dode vloer en konden naar wens meer kleur en glinster toevoegen. Het is maatwerk en dat kan gelukkig ook bij projecten met deze omvang. Om te zien hoe de tegels na verloop van de tijd en gebruik eruit zouden zien, zijn we bovendien gaan kijken bij een project in Sittard. Vloeren als deze worden ongelooflijk belast. Niet alleen door de duizenden reizigers die er dagelijks overheen lopen, maar ook door het gebruik van schoonmaakmiddelen. Zo’n vloer moet langdurig goed uitzien en dienend zijn aan de reis die mensen afleggen.”

Een canvas van 1.200 vierkante meter

Niels Mutsaerts van het gelijknamige bedrijf Mutsaerts was ook al in een vroeg stadium betrokken bij de Noord/Zuidlijn. Zijn bedrijf was verantwoordelijk voor alle vloerrealisaties tot afwerkingen met tegels. Zo kwam hij in contact met Harmen Liemburg. Mutsaerts: “Harmen had iets voor ogen en wilde zijn kunstwerk in eerste instantie projecteren op de vloer met licht of aanbrengen met verf. We raakten in gesprek en ik suggereerde dat het ook kon door het kunstwerk in tegels te laten uitsnijden. Hoewel we het op zo’n grote schaal als dit nog nooit hadden uitgevoerd, zag ik toch direct voor me hoe het er uit zou gaan zien op dat enorme canvas van 1.200 vierkante meter. We moesten natuurlijk wel zorgvuldig en nauwkeurig te werk gaan.”

“Door samen te werken verfijnde het idee. De gekozen Core Collection Quartz-tegels van Mosa waren op de perrons antraciet van kleur. Door te frezen zou het kunstwerk niet goed zichtbaar zijn. Dus moesten we een contrast creëren door uit dezelfde Quartz serie een witte tegel te frezen in diapositief en die in de antraciet tegel te leggen. We maakten uiteraard proefvlakken om Harmen te overtuigen en om verbeteringen door te kunnen voeren. Al tijdens die proeven werkten we met een vast team van gespecialiseerde tegelzetters, die ook het eindwerk zouden leggen. Door hen in een vroeg stadium te betrekken, maar zeker ook door de nauwe betrokkenheid van Harmen - ook tijdens het uiteindelijk leggen - ging het proces heel goed. Mijn team wist dat het met geen alledaags werk bezig was en dat bracht trots teweeg. Dat Harmen hen een hart onder de riem kwam steken, werkte enthousiasmerend.”

Notes-Noord-Zuidlijn-03.jpg
Joost Vos Architect en partner Benthem Crouwel Architects.
Notes-Noord-Zuidlijn-12.jpg

Een uniek project

Mutsaerts: “Het mooie van dit project is dat geavanceerde techniek en arbeid samenkomen. Door vanaf het begin veel te communiceren met alle partijen zijn we uiteindelijk tot een prachtig eindresultaat gekomen.” Liemburg beaamt dit: “Samenwerking is bij een complex project als dit cruciaal. Los van de techniek moet de aandacht en de wil aanwezig zijn om de beoogde kwaliteit ook te behalen. Toen bleek dat de Mosa-tegels zich prima lieten snijden met aquajet, zijn we daarop door gegaan. Ik moest wel met de werkvoorbereider van Mutsaerts even zoeken naar de juiste conversiemethode van mijn ontwerptekeningen naar de files die de snijmachine besturen. Toen dat eenmaal liep, kon de aandacht worden gericht op een gestructureerde en nauwkeurige manier om de tegels te snijden en als sets te nummeren en verpakken voor het uiteindelijke leggen. De gezamenlijke ambitie van het team maakte dat we het voor elkaar hebben gekregen.”

Ook Baar en Vos kijken met veel plezier terug op het project. Vos: “Het was een feest om aan de Noord/Zuidlijn te werken. Het is geworden zoals we het voor ogen hadden: we hebben Noord en Zuid dichterbij elkaar gebracht en de stations zijn tegelijkertijd tijdloos en bij de tijd.” Baar bevestigt Vos: “Het was een eer om hieraan mee te werken vanuit kunstperspectief. Zeker toen ik merkte dat bij iedereen het gevoel dat ze het verschil gingen maken met de kunst, begon post te vatten. Dat was wel het mooiste moment.”

Véronique Baar
Kunstadviseur en directeur bij QKunst.
Jakub Ružička muziekant: ’Als ik niet de kans had gekregen om op de Noord/Zuidlijn te spelen, had ik nooit voor zo'n groot publiek kunnen spelen als het publiek dat ik nu bereik. Ik voel me vereerd dat mensen mijn livemuziek horen tijdens hun reis. Ik hoop dat ze zich mij uiteindelijk zullen herinneren en dat mijn muziek hun reis van noord naar zuid plezieriger maakt.’
Projectdetails
Project: Noord - Zuidlijn
Architect: Benthem en Crouwel Architects
Locatie: Amsterdam
Oplevering: 2016
Mosa-serie: Core Collection Quartz
Meer informatie

Wij stellen hoge eisen aan de advisering en ondersteuning. Dit betekent dat we actief het gesprek opzoeken en interesse tonen in wat u beweegt. U heeft vragen over dit projecten of u wilt de mogelijkheden voor uw project bespreken?

Contact Mosa